Drugi svetski rat na malim ekranima – beleške istoričara i istoričarke u izolaciji

Šta su prethodnih nedelja osnovnoškolci u Srbiji i Crnoj Gori, zaglavljeni u svojim domovima, naučili o Drugom svetskom ratu na teritoriji Jugoslavije? Kako bi izgledalo poređenje beleški sa onlajn časova istorije iz Beograda i sa Cetinja? Ko su bili nosioci antifašističkog otpora, a ko je sarađivao sa okupatorom?   

U godini u kojoj obeležavamo značajan jubilej – sedamdeset pet godina od kraja Drugog svetskog rata i pobede nad fašizmom, nije bilo velikih svečanosti, vojnih parada i okupljanja, uz izuzetak Belorusije. Dok smo prethodnih nedelja sedeli zatvoreni u svojim domovima, grozničavo prionuli na veliko spremanje, konačno našli vremena da raspremimo ostavu ili sortiramo biblioteku, i slušali izraze borbene retorike svetskih državnika, koji su kao po dogovoru ponavljali da je situacija u kojoj se danas nalazimo najveći izazov sa kojim se svet suočio od kraja Drugog svetskog rata, neki od nas imali su priliku da na malim ekranima – i to na javnom servisu – vide školski primer istorijskog revizionizma tog istog rata.

Događaj koji se našao u žiži javnosti jeste čas istorije na kojem je nastavnik nazvao Milana Nedića čuvenim generalom iz Prvog svetskog rata, veoma poznatim herojem i bitnom nacionalnom figurom, čovekom koji je spasavao izbeglice, pokušao da pomogne i predupredi gubitak srpskog nacionalnog tela time što je pozivao narod da se ne diže protiv okupatora. Ta lekcija iz istorije bila je neizostavna tema razgovora dvoje istoričara, kustoskinje i kustosa, kolega i prijatelja, zaglavljenih u svojim domovima u Beogradu i na Cetinju. Umesto da se posvetimo ostavama, odlučili smo da podrobnije zavirimo u školske klupe pred malim ekranima u Srbiji i Crnoj Gori, sa ciljem da ukažemo na još neka ključna sporna pitanja i istovremeno se osvrnemo na odnos prema antifašističkom nasleđu, borbi i Drugom svetskom ratu u dvema državama, nastalim raspadom socijalističke Jugoslavije, države koja je u tom ratu i iskovana.

Bolje rat nego pakt!

Priča o ratu počinje pristupanjem Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu od strane vlade Cvetković–Maček. Razlozi za ovaj čin nalaze se u geopolitičkom položaju Jugoslavije, budući da je sa svih strana, izuzev Grčke, bila okružena članicama pakta. Osmacima u Srbiji su događaji koji su usledili – najpre prevrat, a zatim masovne demonstracije 27. marta – predstavljeni vrlo pojednostavljeno, jednostrano i suštinski netačno: … deluju strane obaveštajne službe, koje 27. marta izazivaju demonstracije na ulicama predvođene patriotskim elementom u Jugoslaviji i dolazi do čuvenih izliva patriotizma – Bolje rat nego pakt; Bolje grob nego rob… Zatim dolazi do prevrata.

U Crnoj Gori, sa druge strane, ovi događaji su jednostavno opisani kao masovne demonstracije nezadovoljnog stanovništva iz svih krajeva Jugoslavije, kada su u mnogim većim gradovima deca, žene, odrasli, starci uzvikivali čuvene parole. Ovakvi neusaglašeni narativi samo potvrđuju nešto što je već dobro poznato – da do danas postoje različita tumačenja ovih događaja, od odricanja do glorifikacije. Međutim, uprkos oprečnim vrednovanjima, naknadnim prisvajanjima od strane KPJ ili rojalista, ili pripisivanju 27. marta isključivo britanskoj obaveštajnoj službi, ovaj datum simboliše odlučno antifašističko opredeljenje najrazličitijih segmenata jugoslovenskog društva. Takođe, treba uzeti u obzir i da su demonstracije održane 27. marta imale odjek u medijima širom sveta, kao i moralni podsticaj u otporu fašizmu u okolnostima kada su sile Trojnog pakta okupirale veći deo Evrope. Ukoliko 27. mart svedemo isključivo na čin patriotizma ili rezultat delovanja stranih obaveštajnih službi, zapravo negiramo njegov suštinski antifašistički karakter.

Za kakvu se Jugoslaviju ko borio?

Jedno od najspornijih pitanja, kada govorimo o Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji, jeste odnos partizanskog pokreta pod rukovodstvom Josipa Broza Tita i KPJ i četničkog pokreta Dragoljuba Draže Mihailovića. U skladu sa izmenama, koje su pretrpeli udžbenici u Srbiji u poslednjih dvadeset godina, čime se opsežno bavila Dubravka Stojanović, đacima su i putem onlajn nastave ova dva pokreta predstavljena kao ravnopravni. Uz to, oba pokreta su se borila za obnavljanje jugoslovenske države, naravno uz objašnjenje da za KPJ ovaj rat nije bio samo oslobodilački, već i revolucionarni, što je značilo stvaranje nove države, po ugledu na sovjetski sistem, komunističke, u kojoj bi narod bio vlasnik sredstava za proizvodnju. Nasuprot ovome, četnički pokret zalagao se da ostane Kraljevina Jugoslavija, gde će srpski nacionalni prostor biti specijalno omeđen… Postojala bi u sličnom kapitalističkom odnosu, kakav je bio do pre rata. Nastavnik zaključuje da su upravo ove razlike onemogućile saradnju dva pokreta i dovele do njihovog sukoba. Ono što je vrlo uočljivo, prvenstveno u prvih pet lekcija, jeste potpuno odsustvo termina antifašizam, odnosno antifašistički pokreti. Umesto toga, koriste se izrazi poput slobodarski pokreti ili slobodoljubivi narodi. Ovakvo odsustvo jasnih ideoloških odrednica stvara prostor za relativizaciju i različite interpretacije u kojima naposletku učenicima u Srbiji nijednom nije eksplicitno rečeno da je četnički pokret sarađivao sa okupatorom, već su se bez ikakvog objašnjenja četnici u leto 1944. godine odjednom silom prilika našli u istim rovovima sa nemačkim, bugarskim i ostalim kvislinškim jedinicama u borbi protiv partizana i Crvene armije, iako je prethodno rečeno, nedovoljno precizno, da je na Teheranskoj konferenciji jugoslovenska strana priznata kao strana u ratu. Ipak, u jednoj od narednih lekcija o sistematizaciji gradiva, nastavnica (došlo je do promene predavača) uvodi termin antifašistički pokreti i metodološki ide korak dalje upoznajući đake sa analizom istorijskih izvora. Najpre upoređuje poternice koje su nemačke okupacione vlasti izdale za Brozom i Mihailovićem, kao temeljni dokaz da su u pitanju dva ravnopravna pokreta, budući da su ih i nemačke vlasti tako posmatrale. Upravo su ove poternice jedan od najčešćih argumenata revizionističke istoriografije. Međutim, njih treba posmatrati u širem kontekstu – izdate su 1943. godine (što se u predavanju ne navodi), kada se očekivala saveznička invazija i kada je bilo neophodno osigurati pozadinu čak i od najmanjih nepouzdanih elemenata. Dalje, kao očigledan indikator četničkog antifašističkog opredeljenja, nastavnica pred đacima sučeljava dva izvora – fotografiju gde četnici gaze zastavu Trećeg rajha i dokument sa odlukama II zasedanja AVNOJ-a. Neumitno se postavlja pitanje kako to da se umesto fotografije nije opredelila za neki pisani izvor, poput odluke ili naredbe četničkog pokreta? Možemo samo pretpostaviti da bi verovatno bilo daleko problematičnije staviti na istu razinu odluke o osnivanju „nove, na nacionalnom bratstvu i ravnopravnosti zasnovane Jugoslavije, kao zajedničke domovine svih njenih naroda” sa naredbama i odlukama  o etničkom čišćenju i omeđavanju srpskog etničkog prostora.

Nasuprot „ideološkoj konfuziji” ili, bolje rečeno, prećutkivanju u Srbiji, u Crnoj Gori nastavnici tokom onlajn predavanja koriste termin antifašizam, pa i antikomunizam, kako bi pojasnili učenicima događaje, kao i pozicije sukobljenih strana. Govoreći o četničkom pokretu, pominju da je Mihailović sa svojim odredima učestvovao u borbi sa partizanima, ali da je to trajalo samo nekoliko meseci i ubrzo se okrenuo borbi protiv partizana i čekao poraz Nemaca na svetskim frontovima. Dalje se ističe da četnički pokret nije odricao obnovu jugoslovenske države, ali na osnovama velike Srbije. Ova teza potkrepljena je instrukcijama koje je Mihailović poslao četničkim komandantima u Crnoj Gori (20. decembra 1941), Đorđu Lašiću i Pavlu Đurišiću, o čišćenju državne teritorije od narodnih manjina i nenacionalnih elemenata, sa akcentom na muslimanskom stanovništvu. Pored ovoga, posebno se osvrću i na deo o stvaranju velike Jugoslavije i u njoj velike Srbije sa etnički čistim oblastima Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srema, Banata i Bačke. Ove tvrdnje argumentovane su izveštajima o pohodima crnogorskih četnika na muslimanske krajeve u Sandžaku. Poput nastavnika u Srbiji, u Crnoj Gori takođe koriste fotografije, ali kao dokaz o saradnji pripadnika četničkog pokreta sa okupatorima i sa drugim kolaboracionim snagama.

Iznuđeni ili organizovani ustanak protiv fašizma?

Obratili smo pažnju i na sâm narativ o početku ustanka protiv okupacionih vlasti. Đaci u Srbiji upoznati su sa dva paralelna ustanka – partizanskim, uslovljenim napadom Nemačke na SSSR, i (obazrivim) četničkim, koji je donekle predstavljen kao iznuđen, budući da su partizanske jedinice prve krenule u borbu. Ponavljamo, uz gotovo potpuno odsustvo ideoloških odrednica. Nasuprot ovome, u Crnoj Gori postoji jasna diferencijacija – narativ o zelenašima, koji su se se borili za „nezavisnu i suverenu Crnu Goru”, ali pod pokroviteljstvom Italije, precizno je određen. Oni nisu počinili zločine kao crnogorski četnici, odbili su da idu u Bosnu radi borbe sa partizanima i većina pripadnika je prešla u redove NOP-a posle kapitulacije Italije. Sve ovo moglo bi poslužiti kao olakšavajuća okolnost. Ali, za ispunjenje svojih ciljeva koristili su italijansku pomoć, što ih svrstava u red kolaboracionista. Da postoji revizionizam u Crnoj Gori po uzoru na Srbiju i region, zelenaši bi bili prikazani kao borci za nezavisnost, a umanjivala bi se njihova saradnja sa Italijanima. Umesto toga, daje se jasna ocena da to nije način na koji je trebalo obnoviti Crnu Goru i zato se akcenat stavlja na zasedanje u Jajcu, kojim je Crna Gora povratila državnost. Zelenaši se čak svrstavaju u isti rang sa četnicima, koji su imali aspiracije da etnički očiste Crnu Goru. Trinaestojulski ustanak okarakterisan je kao početak oslobodilačkog rata, i vrlo upečatljivo nazvan prvi organizovani najmasovniji ustanak protiv fašizma na teritoriji gotovo cele Evrope. Na samom kraju predavanja nastavnik čak ističe đacima da su nas naši preci zadužili ovim događajima… Iako je Trinaestojulski ustanak predstavljen sa određenom dozom pristrasnosti i u superlativima, kod predavača iz Crne Gore ipak postoji i doza kritičnosti, pa tako upoznaju đake i sa „lijevim greškama”, tj. partizanskim obračunavanjem sa neistomišljenicima u Crnoj Gori krajem 1941. i početkom 1942. godine. I pored ovoga, kod đaka u Crnoj Gori nema dvojbe oko toga ko je, zašto, i u čijem društvu bio u rovovima, odnosno koji je pokret bio ne samo oslobodilački, već i antifašistički.

Vlast ili čast?

Naposletku, kada govorimo o kolaboracionistima, u Crnoj Gori je zauzet negativan stav prema Petrovdanskom saboru, održanom 12. jula, koji je proglasio „suverenu i nezavisnu Crnu Goru”. To proglašenje dalje je okarakterisano kao „tobožnje”, dok je odluka princa Mihaila Petrovića Njegoša, koji je odbio italijansku ponudu da bude kralj Crne Gore, pozitivno ocenjena i pozdravljena. Đacima u Srbiji, kao što je već napomenuto, ostaje na kraju nejasano otkud četnici u rovovima sa Nemcima, dok je Milan Nedić predstavljen kao neko ko je najpre odbio ponuđenu čast da bude na čelu vlade, ali je zarad višeg cilja nevoljno prihvatio ovaj težak zadatak i, kako nastavnik ističe, zapala mu je izuzetno teška uloga da bude predsednik vlade Srbije, premda je najverovatnije znao da takva saradnja sa okupatorom neminovno vodi i njegovoj propasti. Priča o Milanu Nediću, kao čuvaru srpskog nacionalnog bića, koji je prihvatio na sebe sudbinski teret i žrtvu da ga istorija pamti kao izdajnika, već duži niz godina predstavlja mantru istorijskog revizionizma u Srbiji, u kojem se kolaboracija tumači kao svesno žrtvovanje u odbrani naroda. Ukoliko, pak, pogledamo Nedićeve proglase i apele zabludelima u kojima kaže: „Rat besni Evropom. Smrtni njen neprijatelj komunizam, strašna azijatska bolest još je pred njenim vratima. Dve godine pokušava on da izvrši ovaj svoj satanski posao. Što Evropa još živi, hvala budi velikom Nemačkom Rajhu, koji na Istoku brani evropsku civilizaciju”, kao i „Najveći neprijatelj srpstva je komunizam. Njega treba trebiti iz srpske narodne njive bez milosti, do kraja. Svuda organizovati srpske oružane jedinice protivu komunista uz pomoć nemačku i sa njima lojalno sarađivati svuda”, neizbežno se nameće pitanje – Da li se neko, ko otvoreno poziva na istrebljenje sunarodnika iz  oslobodilačkog pokreta, može smatrati osobom koja je pokušala da predupredi gubitak srpskog nacionalnog tela?

Ovo su samo neka od pitanja i tema u vezi sa lekcijama o Drugom svetskom ratu na malom ekranu, o kojima smo raspravljali u brojnim onlajn druženjima i diskusijama, zatvoreni u svojim domovima u Beogradu i na Cetinju. Sada, kada obeležavamo sedamdeset pet godina od kraja rata u Jugoslaviji, a istovremeno možemo i slobodno da prošetamo, odlučili smo da te razgovore pretočimo u tekst, kako bismo nadomestili neraspremljenu ostavu i to što u izolaciji nismo savladali neku novu veštinu, već smo se bavili lekcijama iz prošlosti.