Posmrtna maska kralja Aleksandra I u obeležavanju Dana primirja u Francuskoj 1934. godine

Nakon atentata u Marselju, u noći između 9. i 10. oktobra 1934. godine pozvan je francuski umetnik Fransoa Karli (Francois Carli, 1872-1957) da uzme otiske s lica preminulih kako bi izradio posmrtne maske. Te posmrtne maske, a posebno maska kralja Aleksandra I Karađorđevića bile su deo velikih procesija, najpre u Marselju. Postojalo je nekoliko izvedenih posmrtnih maski kralja Aleksandra, a zna se pouzdano za tri. Karlijev rad je deo fonda Muzeja Marselja, druga bronzana maska deo je stalne postavke Istorijskog muzeja Srbije i treća –kamena maska nastala 1935. delo skulptora Maksim Real del Sartra (Maxime Real del Sarte,1888 –1954) u vlasništvu je Muzeja Srpske pravoslavne crkve.

Posmrtne maske kralja Aleksandra I nastajale su u najverovatnije od 1934. do 1935. i imale su određenu funkciju u kreiranju posmrtnog vanvremenskog lika jugoslovenskog kralja. Za nas je naročito zanimljiva uloga prve posmrtne maske kralja Aleksandra u okviru svečanosti povodom obeležavanja Dana Primirja u Prvom svetskom ratu, 10. i 11. novembra u Parizu 1934.

Tradicija posmrtnih maski kroz istoriju

Posmrtne maske su u osnovi tradicija mnogih zemalja. Još od egipatske i antičke kulture imale su posebnu ulogu u posmrtnim ritualima i ceremonijama vladara i istaknutih ličnosti zajednice. U ranim civilizacijama, na primer, egipatskoj i etrurskoj, lik pokojnog vladara nije dobijan uzimanjem otiska s mrtvog lica, već je pravljena posebna maska idealizovanog lika najčešće od zlata, dragog kamenja i drugih plemenitih materijala, koja se postavljala na lice pokojnika kako bi oplemenila i sačuvala njegov lik u zagrobnom životu.

U rimskoj kulturi, posmrtne maske imaggines (lat. imago) bile su voštane maske istaknutih članova političke elite uzete još za života određene ličnosti, da bi nakon smrtni postale simbol patriotizma i vrlina koje je pokojnik posedovao, a koje je trebalo da nadahnjuju žive. U renesansi posmrtne maske postaju i deo kulta čuvanja sećanja na umetnike i arhitekte. Tako Đorđo Vazari u svojim Životima umetnika pominje posmrtnu masku čuvenog pesnika Dantea Aligijerija, a poznato je i da je posmrtna maska istaknutog renesansnog arhitekte Filipa Bruneleskija nastala 1446. godine.

Sve do početka novog veka posmrtne maske važnih ličnosti najčešće su imale ritualni karakter radi odavanja počasti umrlom i neizostavni su bile deo procesa stvaranja trajnog sećanja na pokojnika. S početka 19. veka maske postaju i važan element u kreiranju trajnog lika vladara, pa tako postaju osnova za mnoge javne spomenike i spomen biste. Nastajale su odmah nakon smrti, kada su najčešće pozivani vešti voskari ili modelari, od 19. veka su to bili umetnici koji su uzimali u vosku otisak lica preminulog. Nakon toga je pravljen kalup na osnovu kojeg je izlivana maska u gipsu, kermici, zlatu, bronzi. Uzimanje otisaka s lica preminulog moralo je biti u određenom roku, odnosno neposredno nakon po nastupanju smrti. Cilj je bio da se zadrži originalni lik preminulog koji kasnije dobija posebno značenje.

Komemoracija u Parizu povodom Dana primirja

Celokupna političko–društvena situacija izazvana atentatom u Marselju, s jedne strane neophodnost iskazivanja počasti tragično postradalom jugosloevnskom kralju na teritoriji Francuske dovela je do toga da se prvi element u komemoraciji Aleksandra I pojavi baš u Marselju. Posmrtne maske kralja Aleksandra I francuskog ministra unutrašnjih poslova Luja Bartua koje su nastale već 10. oktobra bile su najpre izložene u raskošnom, posebno osmišljenom kenotafu , na Trgu de la Burs (Place de la Bourse) u Marselju, 2. novembra gde je veliki broj francuza u kolonama odavao počast postradalima u atentatu. Međutim, mesec dana kasnije, 11. novembra 1934. godine na Dan primirja u Prvom svetskom ratu, Francuska je rešila da oda počasti ubijenom jugoslovenskom kralju. Na kenotafu, ovog puta postavljenom u Trijumfalnoj kapiji, na Trgu etoal, u blizini groba Neznanom junaku, ispod impozantne zastave Kraljevine Jugoslavije, u maloj vitrini, bila je izložena posmrtna maska kralja Aleksandra. Trijumfalna kapija, simbol borbe za slobodu, podignuta u čast boraca za Francusku, 10. i 11. novembra 1934. bila je mesto komemorisanja jugoslovenskog vladara i simbol neraskidivog francusko-jugoslovenskog prijateljstva. Ceremoniju proslave Dana primirja 1934. detaljno su prenosili francuski i domaći štampani mediji. Časopis “Figaro” na naslovnoj strani ističe značaj odavanja počasti kralju Aleksandru I na dan obeležavanja primirja u Prvom svetskom ratu, a domaći mediji do detalja prenose svečanost.

Još od 10. novembra Trijumfalna kapija bila je obavijena u crne duge draperije. U popodnevnim satima 10. novembra 1934. u štampi se navodi da je cela Francuska preko svojih delegata i učesnika u Prvom svetskom ratu došla da se pokloni uspomeni na “Velikog Druga Viteškog kralj Aleksandra”. Smatralo se da se od smrti velikog maršala Foša (Ferdinand Foch, 1851-1929), nikada ranije nije okupilo toliko ljudi. Posebno se ističe veliki broj ratnih invalida koji dolaze da se poklone grobu Neznanog junaka i liku kralja Aleksandra koji simbolizuju nerazdruživo bratstvo dve nacije: francuske i jugoslovenske.

Kenotaf s posmrtnom maskom i zastavom bio je posebno osvetljen. Tokom ceremonije čuvala ga je konjica Republikanske garde Francuske u paradnim uniformama, kao i francuski ratnici iz Prvog svetskog rata. Ceo program svečanosti bio je praćen kako bi stigao u sve delove sveta.

Na Trgu etoal bili su postvljeni zvučnici kako bi učesnici u procesijama bili obavešteni o svakom detalju ceremonije. Tokom noći između 10. i 11. novembra oglasile su se orgulje iz Bogorodičine crkve, koje su pratile defile boraca iz Prvog svetskog rata pored kenotafa. Kako prenose novinari “Politike” i “Vremena”, tada je počela i crkvena ceremonija i atmosfera tog dela programa bila je u duhu antičkih svečanosti, u kojima su noćna tama i svetlost velikih staklenih kandelabra postavljenih oko posmrtne maske, davali poseban mistični doživljaj. Više oo četrdeset hiljada bivših vojnika iz Prvog rata odavalo je počast kralju. Svečanosti su prisustvovali i predsednik Francuske i kneginja Olga, kao i veliki broj političkih zvanica iz Francuske i Jugoslavije.

Sutradan, 11. novembra, svečanost je nastavljena. U unapred najavljeno vreme posmrtna maska je ponovo u dugoj povorci kroz Pariz, ceremonijalno nošena ka Trijufalnoj kapiji. Masku su tada nosili članovi Udruženja ratnika, a iza njih su defilovali borci iz cele Francuske okićeni francuskim zastavama s velikim brojem venaca i poruka upućenih kralju. Toga dana poseban utisak su ostavili studenti Pariza koji su uz impozantnu zastavu Kraljevine Jugoslavije nosili i grandiozni venac položen uz posmrtnu masku u Trijumfalnoj kapiji.

Kopija karljevog posmrtnog lika predstavljala je memorijsku konstrukciju koja je trebalo da ostavi trajan vizuelni utisak u kolektivnom pamćenju. Tako oformljen kultni portret kralja Aleksandra I bio je u centru svih tih svečanosti i simbolizovao je prisustvo kralja.

Detaljan opis ceremonije proslave Dana primirja u Parizu 1934. ukazuje nam na dobro strukturiran program koji sadrži sve elemente efemernog spektakla. U simbolično-političkom smislu spektakl je stavljen u službu pompe i manifestacije veličanja viteškog kralja Aleksandra i neraskidivog prijateljstva s Francuskom. Ceremonija dobija oblik masovnog performansa, javne svečanosti tuge za postradalim kraljem, gde je centralno mesto dato posmrtnoj masci.