Kako se Francuska sećala jugoslovenskog kralja Aleksandra I Karađorđevića

Atentat na kralja Aleksandra I Karađorđevića 9. oktobra 1934. godine u Marselju uzdrmao je ne samo Jugoslaviju već i Francusku, čije su se vlasti suočile s ozbiljnim pitanjem stabilnosti u međuratnoj Evropi. Ovaj tragičan događaj otvorio je put kompleksnoj memorijskoj praksi, koja se kroz umetnost i spomenike trudila da očuva sećanje na kralja kao simbol prijateljstva između dve nacije.

Višestruko ubistvo koje se zbilo u Marselju 9. oktobra 1934. u kom su stradali jugoslovenski kralj i francuski ministar preplavilo je naslovnice novina, a bilo je i prvo političko ubistvo zabeleženo filmskom kamerom. Uzdrmanoj javnosti u obe države, zatrpanoj prizorima smrti i stradanja, trebalo je povratiti osećaj stabilnosti. Meci ispaljeni 9. oktobra u Marselju indukovali su period trenutne političke krize koja će među francuskim državnicima prerasti u period dugoročne zabrinutosti za mir u međuratnoj Evropi čiji je garant bila Pariska konferencija kojom je završen Veliki rat.

Dominantna uloga Francuske na međunarodnoj sceni se sve više krunila, a u prvi plan su postepeno izbijale nacistička Nemačka i fašistička Italija. Čvrsti odnosi sa nekadašnjom balkanskom saveznicom bili su važni radi smanjenja nemačkog uticaja u Jugoistočnoj Evropi, dok je održavanje Versajskog poretka bio ultimativni cilj spoljnopolitičkog delovanja francuske treće republike. Realna politika se sve više komplikovala, te je u pomoć pozvana simbolička politika – plasirana putem slika, spomenika i drugih medija vizuelne kulture – koja je trebalo da ispuni vakuum političkih previranja i ukaže pravi put.

Simbolika posmrtne maske kralja Aleksandra I

Beživotna tela jugoslovenskog kralja Aleksandra I Karađorđevića i francuskog ministra Luja Bartua su iste noći nakon ubistva bila izložena u zgradi Prefekture u Marselju, gde su balzamovana. Sutradan, 10. oktobra, francuski vajar Fransoa Karli uzeo je odlivke njihovih lica u gipsu. Upravo će posmrtna maska jugoslovenskog kralja biti vizuelni nukleus iz kog će kasnije proisteći složena memorijska praksa, oslonjena na antičku rimsku tradiciju. Već 2. novembra na Trgu Berze u marseljskoj luci, u neposrednoj blizini ulice Kanebijer koja je bila pozornica atentata, u okviru monumentalnog kenotafa bili su izloženi posmrtni likovi marsejskih žrtava.

Samo mesec dana nakon atentata, 10. novembra 1934. – i dan uoči godišnjice Primirja u Prvom svetskom ratu, postradali jugoslovenski kralj je postao deo zvanične komemoracije ovog događaja. Posmrtni lik jugoslovenskog kralja Aleksandra I Karađorđevića bio je izložen unutar Trijumfalne kapije, na kraju Jelisejskih polja u Parizu, koji je izveo Maksim Real del Sart. Ovog skulptora je pre kraljevog ubistva unajmio jugoslovenski poslanik Spalajković da izradi spomenik Karađorđevićima, namenjen održavanju sećanja na zajedničku ratnu prošlost Francuza i kraljeva Petra I i Aleksandra I. Međutim, nakon ubistva posvetiće se izradi artefakata u znak sećanja na jugoslovenskog kralja ubijenog na francuskom tlu kojim je trebalo postići sve teže ostvarive real-političke ciljeve u međunarodnoj politici.

Uloga skulptura i spomenika u očuvanju sećanja na jugoslovenskog kralja

Prva odrednica na kraljevom proputovanju po Francuskoj bila je poseta Spomeniku stradalim vojnicima na Istočnom frontu, odnosno na Solunskom frontu, koji se uzdiže nad Sredozemnim morem u Marselju. Međutim, kralj nikada nije stigao do njega jer je u prvih pola sata svog boravka u Marselju ubijen. Umesto toga, sam je dobio dva spomenika u Francuskoj – jedan u Marselju, najvećoj francuskoj luci, u koju se iskrcao tog kobnog 9. oktobra, a drugi u Parizu koji je uostalom i bio krajnji cilj njegove posete.

Odmah nakon marseljskog atentata maršal Luj Franše d’Epere, predsednik Društva prijatelja Jugoslavije, inicirao je osnivanje posebnog odbora za podizanje spomenika žrtvama atentata. Kreiranje posthumnog kulta kralja Aleksandra I u Parizu prošlo je kroz različite faze – prva faza je bila posvećena njegovom stradanju, kreiranju slike o kralju mučeniku, dok je druga bila posvećena njegovoj apoteozi, kreiranju slike o viteškom, besmrtnom kralju.

Francusko-jugoslovenski odnosi i spomenik kralju Aleksandru I

Spomenik u Parizu otkriven je 9. oktobra 1936. uz vojnu svečanost i prisustvo visokih zvaničnika u 16. arondismanu, na obodu Bulonjske šume. Čini ga skupltoralna grupa – protagonisti pobede na Istočnom frontu u Velikom ratu, postavljeni na postament, na prostoru nazavanom Skver Aleksandra od Jugoslavije. Skulptoralna grupa sačinjena je od konjaničke predstave jugoslovenskog kralja koji drži dva barjaka na vrhu, dok ga okružuje još šest figura. U prvom planu su predstavljeni: sa leve strane kralj Petar I i maršal Franše d’Epere sa desne, general koji je predvodio francusku vojsku na Solunskom frontu. Iza D’Eperea je smešten glavnokomandujući srpske vojske prilikom ove vojne operacije – vojvoda Petar Bojović, dok se iza kralja Petra I Karađorđevića našao vojvoda Živojin Mišić. Iza srpskih vojskovođa slede tipizirane muška i ženska figura, odeveni u seljačke nošnje – žena pruža dete kralju kao zalog opstanka monarhije.

Natpisi na postamentu pariskog spomenika upotpunjuju vizuelni narativ, na frontalnoj strani se ističe natpis: Omaž Pariza i Francuske svojim velikim prijateljima, dok su sa bočne strane uklesane reči za koje se verovalo da su bile poslednje koje je izgovorio jugoslovenski kralj: Čuvajte Jugoslaviju! Čuvajte francusko-jugoslovensko prijateljstvo!

Spomenici kralju Aleksandru u Marselju i Parizu: značenje i simbolika

Put od neumitne smrti do večnog života u slavu jugoslovenskog kralja, bio je prikazan na jednoj maketi koja nije dobila svoju konačnu izvedbu.

U Marselju je osnovan zaseban odbor za podizanje spomenika, a na anonimnom konkursu održanom 1937. godine pobedio je projekat „Vođeni zelenim polumesecom Istoka“ čiji je autor bio arhitekta Gaston Kastel, u saradnji sa skulptorima Lujem Botinelijem, Eli-Žanom Vezjenom i Antoanom Sartorijem. Spomenik je završen 1938. postavljen je u vrtovima Prefekture, zgrade koja je primila posmrtne ostatke žrtava atentata neposredno nakon ubistva.

Za razliku od pariskog spomenika koji pripoveda o drami proboja Solunskog fronta, spomenik u Marselju odlikuje alegoričnost – kolektivne vrednosti izražene u kamenu. Čini ga složena skulptoralno-arhitektonska celina koja se sastoji od dva stuba ispunjena mnoštvom reljefnih prizora iz narodne svakodnevice kao i prikaza znamenitosti, po uzoru na Trajanov stub u Rimu. Jedan je posvećen Jugoslaviji, a drugi Francuskoj. Na stubove je naslonjena velika kružna površina u formi štita, u potpunosti određena natpisom PAX što znači mir, postavljenim na grbove Kraljevine Jugoslavije i Republike Francuske. Tik ispod grbova je ispisana reč Amitie koja označava prijateljstvo. Osim natpisa, na velikom štitu su se našle reljefne personifikacije Boli, ali i Pobede. U podnožju štita nalaze se četiri ženske figure atribuirane natpisom na postamentu – one otelovljuju visokovrednovana načela Prava, Pravde, Slobode i Rada; prve dve pridržavaju profilni lik kralja Aleksandra I, a druge dve lik ministra Bartua.

Čak i najmanje remećenje poretka izazivalo je bojazan, a neusklađenost polja iskustava nakon Velikog rata i horizonta očekivanja u izmaglici sve većih sukoba širom Evrope, Francusku je gurnulo u drugi plan svetskih sila. Upotreba ritualnih praksi i postavljanje javnih spomenika u urbano tkivo francuskih gradova u čijem centru se našao lik ubijenog jugoslavenskog kralj trebalo je da podseti na mir koji su sile Antante izvojevale pobedom nad Centralnim silama. Smrt kralja Aleksandra je viđena kao položena žrtva za očuvanje istog tog mira i Versajskog poretka, a njegovo memorisanje postaje važno uporište simboličke politike kojom je trebalo definisati sve neizvesniju budućnost.