U povodu sto godina od osnivanja KPJ

Značaj Komunističke partije Jugoslavije u stvaranju i životu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije je neosporan: gotovo pola veka bila je jedina polička partija u državi, zbog čega se u najvećoj meri smatra odgovornom kako za sve uspehe tako i za neuspehe te zemlje. Međutim, uloga KPJ u životu Kraljevine Jugoslavije obično se zanemaruje.

Osnovana svega pet meseci posle nastanka prve jugoslovenske države, Komunistička partija Jugoslavije bila je jedna od prvih političkih stranaka s jugoslovenskom platformom, a do kraja je ostala i jedina s takvim usmerenjem. Bila je i prva politička stranka koja je ponela odrednicu „jugoslovenska“ u svom nazivu. Dok trenutak osnivanja KPJ vremenski gotovo koincidira s trenutkom nastanka prve Jugoslavije, njen slom 1990. bio je uvod u raspad druge Jugoslavije, koju je sama stvorila. I u slučaju jugoslovenske ideje, ostvarene nastankom jugoslovenske države, i u slučaju socijalističke ideje koju je zastupala KPJ, reč je bila o istinskim alternativama. U prvom, o alternativi sukobljenim nacionalizmima malih naroda, a u drugom alternativi univerzalnoj nepravičnosti kapitalističkog sistema. Iz današnje perspektive, jasno je zašto su ove dve alternative, pa i svaki vid sećanja na njih, toliko neželjene u dominantno desničarskim političkim miljeima i režimu liberalnog kapitalizma, koji nesmetano caruje na prostoru nekadašnje Jugoslavije.

Aprila 1919. u Beogradu je održan je Kongres ujedinjenja socijaldemokratskih partija i organizacija s područja novonastale Kraljevine SHS. Na Kongresu je 432 delegata zastupalo oko 130.000 organizovanih pripadnika radničkog pokreta iz svih krajeva zemlje. Tu je doneta odluka o stvaranju Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) ili skraćeno SRPJ(k). Pod uticajem skorašnjih dešavanja u Rusiji učesnici kongresa izjasnili su se za revolucionarni način političke borbe i diktaturu proletarijata, kao i za pristupanje Komunističkoj internacionali, a za predsednika, odnosno sekretara, izabrani su Filip Filipović i Živko Topalović. U novu partiju ušli su u celini Srpska socijaldemokratska stranka, Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine, Socijaldemokratska partija Dalmacije i deo članstva Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slovenije. Prepoznatljivije ime, Komunistička partija Jugoslavije – KPJ, kao i prvi partijski program, dobila je na Drugom kongresu, održanom naredne godine u Vukovaru. Na ovaj način obrazovana je partija koja je živela otprilike koliko i država u kojoj je nastala, i čiju je sudbinu krojila u značajnom delu. Razvojni put ove partije bio je protivrečan i kompleksan, kao i život zemlje u kojoj je egzistirala i kojom je kasnije upravljala. Taj razvojni put vodio ju je od jedine istinske alternative postojećem političkom i socijalnom poretku u Kraljevini, do nepriznavanja alternativa poretku koji je sama izgradila u toku postojanja Socijalističke Jugoslavije.

Osnivanje Komunističke partije Jugoslavije oslanjalo se na tradiciju radničkog pokreta, koji se u ovim zemljama razvijao od poslednje četvrtine 19. veka, ali i na revolucionarni polet nastao pobedom Oktobarske revolucije. Upravo pod utiskom revolucionarne situacije u čitavoj Evropi, ali i na talasu nerešenog nacionalnog pitanja u novonastaloj Kraljevini, na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1920. KPJ osvaja impozantan broj glasova, i po broju mandata postaje treća stranka u zemlji. Distribucija izbornih rezultata pokazuje dvojnost podrške koju je uživala. Dok je, s jedne strane, veliku podršku u gradovima moguće objasniti brojnijom radničkom klasom i izuzetno teškim uslovima u kojima je živela (Beograd i Zagreb su čak dobili komunističke opštine, ali one nisu potvrđene od strane kraljevske vlasti), značajan broj glasova osvojen u Makedoniji i Crnoj Gori svedoči pre svega o nacionalnom nezadovoljstvu u ovim pokrajinama. Takođe, zbog snage programa koji su zastupali, komunisti su bili prvi protiv kojih se vlast svom silom obrušila i na tom primeru se jasno pokazala nedemokratičnost sistema, koji je sebe branio ograničavanjem, a potom i potpunom zabranom svake komunističke aktivnosti. Nastupio je period ilegalnog delovanja, kada je partija stavljena na margine političkog života i lutala u međusobnim obračunima frakcija, izložena presudnom uticaju Kominterne dok joj je i sama egzistencija bila dovedena u pitanje. No, početkom Drugog svetskog rata partija izlazi iz ilegale i staje na čelo oružanog ustanka, koji će je na kraju i dovesti na vlast.

Za vreme Socijalističke Jugoslavije dominira panegiričko prikazivanje prošlosti partije, uključujući i period delovanja u ilegali, uz izostavljanje svih ličnosti koje su se partiji kasnije zamerile. No, ni nakon njene propasti, istorija radničkog pokreta u periodu između dva rata nije kritički istraživana, tačnije interpretirana je uglavnom s hiperkritičkih pozicija. Aktuelizovane su teme o kojima se u vreme socijalizma nije smelo pisati, poput boljševizacije KPJ, saradnje s ekstremnim nacionalističkim pokretima, prihvatanja platforme o razbijanju jugoslovenskog političkog okvira u periodu od 1924. go 1935, pri čemu su pomenute teme tumačene tako da se malo toga od suštinskih zbivanja, procesa i fenomena može razumeti. Jedna se stvar iz ovoga nameće. Istraživanju i prezentaciji istorije radničkog pokreta i Komunističke partije mora se prići koristeći instrumente društvene istorije. Tek shvatanjem i uvažavanjem šireg istorijskog i društvenog konteksta, imajući u vidu i događanja u drugim delovima Evrope, mogu se razumeti ključni procesi, poput podrške koju je pokret uživao u jednom periodu, uloga zabrana, progona i „belog terora“ na brojčano opadanje njenih članova i osnaživanje jezgra pokreta, ali i na njegovo konačno odustajanje od legalnih načina borbe i demokratskog načina vladanja. Prikazivanje istorije radničkog pokreta i ilegalne delatnosti partije bez ovakvog pristupa uglavnom se svodi na prikaz tajnih aktivnosti, igre obaveštajnih službi, lažne identitete i terorizam, odnosno uglavnom je  na nivou političkog trilera, i to najčešće lošeg.

Potpunije sagledavanje prošlosti u svrsi je njenog razumevanja, a time i razumevanja sadašnjosti na koju je takva prošlost ostavila traga. Ne treba zaboraviti da su i država i politički i društveni sistem u kome smo obitavali, nestali s karte Evrope. Ostali su ipak u vidu „mentalnih mapa“, koje su mnogo dublje od onih koje crtaju politike i ratovi. O njima zato moramo razmišljati i suditi na osnovu onoga što pruža nauka, koliko je to uopšte moguće, oslobođena pritiska nacionalnih politika i emocija.